گلخانه یا Grenn house به فضای محدودی اطلاق می شود که قابلیت کنترل شرایط محیطی مناسب را برای رشد گیاهان از نواحی مختلف در طی فصول مختلف یک سال داشته باشد.طبق این تعریف از جمله عملکرد گلخانه ،فراهم کردن شرایط محیطی لازم و مورد نیاز محصولی معین است.گلخانه ها بر حسب اینکه چه نوع مصالح ساختمانی در آن ها بکار برده شده است به نوع ثابت و متحرک تقسیم بندی می شوند.گلخانه های ثابت ،به گلخانه هایی گفته می شود که مصالح ساختمانی بکار رفته در آن ها از جنس پایدار و با دوام باشد.پس باید سالیان سال از آن ها استفاده کرد.
کشت گلخانه ای
هر یک از گیاهان برای داشتن رشد مطلوب نیاز به شرایط خاصی از نظر شدت نور، دمای روزانه، دمای شبانه، میزان رطوبت نسبی هوا و رطوبت خاک دارند. برای تولید و پرورش تجاری گیاهان با کیفیت بالا و در تمام طول سال باید شرایط محیطی مطلوب به همراه کنترل عوامل خسارت زا نظیر باد، طوفانهای ویرانگر، سرما و یخبندان و..... از طریق ساختمانی بنام گلخانه هستیم که به عنوان محیط کنترل شده مطرح میگردد و با توجه به نیاز روزافزون بازار، چه از نظر تولید گل و گیاهان زینتی و چه از نظر سبزیجات و صیفی جات خارج از فصل این روش تولید امروزه به یکی از سود آورترین بخشهای کشاورزی تبدیل شدهاست که البته سرمایه گذاری اولیه فراوانی را نیز طلب میکند. با توجه به سرمایه گذاری زیادی که در این زمینه صورت میگیرد فقدان مدیریت صحیح در احداث گلخانه، انتخاب مکان، نوع گلخانه و پوشش آن باعث عدم بهره وری مناسب از سرمایه و امکانات خواهد شد.
محل احداث گلخانه
یکی از اولین تصمیماتی که باید اتخاذ شود ،این است که گلخانه به صورت یک واحد جداگانه ،در تماس با ساختمان های موجود و یا به صورت بخشی از ساختمانهای جدید ساخته شود.گلخانه های متصل به هم معمولاً هزینه های ساخت و گرمایش کمتری داشته و دسترسی آسانتری دارند ،اما گیاهان نور کمتری دریافت می کنند.گلخانه های متصل به هم باید رو به جنوب ساخته شوند.یک گلخانه مستقل می تواند در محلی دورتر از ساختمانهای موجود ساخته شود.گیاهان در چنین گلخانه ای نور خورشید را از همه جهات دریافت می کنند.این گلخانه ها از لحاظ ساخت و سیستم حرارتی بسیار گران هستند و هزینه های فوق العاده ای برای خطوط آب و برق لازم دارند.یک گلخانه می تواند در هر اندازه ای ساخته شود اما کوچکترین گلخانه ای که می توان در نظر گرفت چیزی در حدود 200 فوت مربع است(18/4 مترمربع).گلخانه های کوچکتر به نسبت از لحاظ ساخت و عملکرد بسیار گران هستند.
مسائلی که باید برای احداث گلخانه در نظر داشت عبارتند از:
-دسترسی به راههای حمل و نقل که با احداث هر چه نزدیکتر به راههای اصلی این مشکل به حداقل می رسد.نوع سوخت مصرفی در گلخانه؛ در مناطقی که امکان دسترسی به گاز طبیعی وجود دارد می توان با کاربرد این سوخت ارزان هزینهها را به مقدار زیادی در تولید فصل سرما کاهش داد.
-دسترسی به منابع آب با کیفیت و کمیت مناسب.
-اثرات محیطی؛ جایی که دائماً دارای آب و هوای نامساعد، بارانهای شدید، سایه ناشی از واقع شدن در دامنه شمالی کوههای بلند و یا درختان سربه فلک کشیده میباشد مناسب احداث گلخانه نیست. شدت نور یکی از عوامل تعیین کننده محسوب میگردد.
-نوع محصولی که در برنامه تولید قرارمی گیرد. با توجه به اینکه گرایشها به سمت تولید اختصاصی محصولات است و دستور کار تولید پس از مطالعه ابتدایی بازار داخلی و خارجی مشخص میگردد قبل از احداث، ابتدا بایستی تعیین کنند که چه محصولی تولید شود سپس تصمیم به احداث گلخانه در منطقه و اقلیمی مناسب آن محصول بگیرید. *در نظر داشتن قوانین مربوط به زمین محدودههای شهری و احداث و بهره برداری از گلخانهها و....
-محل احداث بایستی حتی الامکان مسطح باشد چرا که در صورت ناهمواری و شیبدار بودن، ایجاد یک گلخانه بزرگ با مشکلات و هزینههای زیادی برای تسطیح همراه خواهد بود.
جهت گلخانهها
اسکلت گلخانه سایه ایجاد میکند و با توجه به زاویه تابش این سایهها متفاوت است لزوم توجه به این امر بویژه در تولید زمستانه حائز اهمیت است چرا که تغییرات اندکی دردرصد نور رسیده به گیاهان میتواند نقش بسزایی در کمیت و کیفیت تولید داشته باشد. موقعیت گلخانه باید به صورتی باشد که بیشترین مقدار نور را دریافت نماید. اولین انتخاب برای موقعیت گلخانه به صورت نمای جنوبی یا جنوب شرقی میباشد. نور تمام روز بهترین شرایط را برای گیاه فراهم میکند. البته نور تابیده شده ازجانب شرق، به هنگام صبح، برای گیاهان کافی میباشد. نور صبح بیشترین مطلوبیت را داراست، زیرا که به گیاهان اجازه داده میشود که فرایند تولید غذا را زودتر آغاز نمایند. واین موضوع منجر به حداکثر رشد میشود. بالطبع انتخابهای بعدی، نمای جنوب غربی و نمای غربی میباشد؛ چرا که دریافت نور دیرتر صورت میگیرد. نمای شمالی کمترین مطلوبیت را دارد و فقط برای گیاهانی که نور کمی احتیاج دارند مناسب میباشد.
درختان برگ ریز مانند افرا و بلوط میتوانند به طور مؤثری از نور شدید بعد ازظهر تابستانی با ایجاد سایه بکاهند. البته باید توجه داشت که درختان در هنگام صبح، بر روی گلخانه سایه نیاندازند. این درختان در زمستان اجازه میدهند که نور کافی به گلخانه برسد؛ چرا که در پاییز برگهای خود را از دست میدهند.
جریان هوا در گلخانه
گردش هوا در گلخانه ضروری است. وقتی که یک گیاه در معرض جریان هوای تازه درخارج از گلخانه باشد، هوای تازه در نزدیکی برگها تأمین شده و گیاه میتواند اکسیژن پس داده و از دی اکسید کربن تازه استفاده نماید. جریان هوا همچنین به پایین نگه داشتن رطوبت نسبی و کنترل دما در گلخانه کمک مینماید. گلخانههای تجاری به همه نیازمندیهای اشاره شده در بالا و حتی بیشتر از آن وابستهاند. در یک گلخانه تجاری هدف اصلی سود دهی است؛ برای رسیدن به این هدف، گلخانه باید از لحاظ تأمین شرایط محیطی مطلوب کارآمد باشد. نور و دمای گلخانه باید به طور سخت و جدی کنترل شود. اخیراً کامپیوترها برای چنین کنترلهایی به طور گسترده مورد استفاده قرار گرفتهاند. همچنین وجود گازهای سمی و گرد و غبار در گلخانه ممکن است یک مشکل جدی باشد. این گازها شامل مونو اکسید کربن، اکسید نیتروژن و دی اکسید نیتروژن میباشند؛ که ممکن است از وسایل حرارتی متصاعد شوند.
کنترل شرایط محیطی گلخانه
فعالیتهای شیمیایی صورت گرفته در فرآیند فتوسنتز گیاهان، مستقیماً متأثر از شرایط محیطی میباشد. فتوسنتز به عواملی مانند دما، شدت نور و وجود آب و مواد غذایی وابستهاست. تنفس گیاه نسبت به دما ی محیطی متفاوت میباشد. محدوده دمایی توصیه شده برای بیشتر گیاهان گلخانهای که منجر به بالاترین بازده فتوسنتزی میشود، چیزی بین ۵۰ تا ۸۵ درجه فارنهایت میباشد. بنابراین بدون توجه به اینکه گلخانه برای چه کاری مورد استفاده قرار میگیرد، باید محیط آن کنترل شده باشد؛ این کار برای سلامت گیاهان گلخانه ضروری میباشد.
درجه حرارت در گلخانه ها
تنظیم درجه حرارت در گلخانه ها شرط اولیه برای رشد و نمو بسیاری از گیاهان است. نیاز گیاهان به درجه حرارت دامنههای مختلفی دارد. بعضی از گیاهان درجه حرارتهای بالاتری نیاز دارند مثل گیاهان مناطق گرمسیری. بعضی دیگر در درجه حرارتهای کمتر از ۲۰ درجه سانتیگراد هم بخوبی رشد و نمو میکنند، مانند گیاهانی که از مناطق سردسیری منقل شدهاند نظیر پامچال که در جنگلهای شمال دیده میشود. اما چگونگی تنظیم درجه حرارت در گلخانهها بستگی به سیستم گرمایی دارد. انواع بخاریها یا سیستمهای گازی و... میتوانند مورد استفاده قرار بگیرند. سیستمهای حرارتی باید توان توزیع یکنواخت دما را داشته باشند و فاقد اثرات زیست محیطی باشند. دمای روزانه و شبانه توصیه شده برای چند محصول متداول گلخانهای؛ محصول دمای شبانه (F) دمای روزانه (F) گوجه فرنگی ۶۶-۶۰ ۸۰-۷۰ کاهو ۵۵ ۷۸-۷۰ خیار ۶۵ ۸۰ فلفل ۶۲ ۸۰-۷۰ گل داودی ۶۳-۶۲ ۸۰-۷۵ گل شمعدانی ۶۰-۵۵ ۷۵-۷۰
نیاز نوری گیاهان
همه گیاهان به یک اندازه به نور نیازمند نیستند.
گیاهان از نظر نیاز نوری به سه گروه تقسیم میشوند.
1)گیاهان روز بلندLDP: Long Day Plants برای به گل رفتن بین ۱۰ تا ۱۴ ساعت به نور نیاز دارند، مانند گیاهان فصلی تابستانه نظیر آحار، اطلسی، ناز و میمون.
2)گیاهان روز کوتاه SDP: Short Day Plants برای به گل رفتن نیاز نوری کمتر از ۱۲ ساعت دارند. که در نقطه مقابل گیاهان روز بلند قرار میگیرند، مثل گل داودی.
3)گیاهان بی تفاوت به طول روز NDP: Neutral Day Plants برای نگهداری در منزل بسیار مناسب و مطلوب هستند. مثل گل حنا یا بگونیا که حساسیتی نسبت به طول روز ندارند و در تمام طول سال گل دارند.
آبیاری گلخانه ها
تأمین رطوبت یکی از پارامترهای مهم برای رشد و نمو گیاهان است. بعد از شناخت نیاز رطوبتی گیاهان، آنها را در گلخانههای خاص خود جایگزین میکنیم یعنی همه گیاهان در یک نوع گلخانه نگهداری نمیشوند. در سطوح تخصصی و بزرگ، هر گلخانه برای یک محصول و یا تعدادی محصول مشابه با نیازهای یکسان در نظر گرفته میشود.
انواع روشهای آبیاری به طور خلاصه به شرح زیر است:
آبیاری سطحی (ثقلی):سیستم های آبیاری سطحی راندمان پایینی داشته و اتلاف آب در آن بالا است. در عین حال باعث شستشوی املاح، افزایش رشد علفهای هرز و بروز انواع بیماریهای قارچی و انگلی و پوسیدگی میشود. این سیستمها به صورت آبیاری کرتی و نواری اجرا میگردد.
آبیاری تحت فشار
۱- آبیاری بارانی: هدف از آبیاری بارانی توزیع یکنواخت آب برای تمام گیاهان و کاهش دمای محیط و افزایش رطوبت است. راندمان مصرف آب ۷۵در صد است. هزینه ابتدایی زیاد از معایب این سیستم است.
۲- آبیاری قطرهای: در این روش آب، کودهای شیمیایی و سایر مواد مورد نیاز گیاه به صورت محلول توسط قطره چکانهای نصب شده روی لولههای جانبی در اختیار گیاه قرار میگیرد. راندمان مصرف آب ۹۰ در صد است و چون قطره چکانها در کنار بوته یا ساقه گیاه قرار میگیرند امکان رشد و توسعه علفهای هرز از بین میرود.
گاز کربنیک در گلخانه ها
کاربرد Co2 تقریباً معادل استفاده از مواد غذایی، کاربرد پیدا کردهاست. در ایران که گیاهان از لحاظ نوری در وضعیت مناسبی قرار دارند میتوان با بالا بردن مصرف Co2 راندمان محصول را نیز بالاتر برد. وجود Co2 برای انجام عمل فتوسنتز ضروری است. این واکنش شیمیایی منجر به تولید محصول سبز میشود. در این واکنش Co2 عامل بسیار مهمی است. سالهای زیادی است که به منابع غنی سازی دی اکسید کربن در گلخانهها، برای افزایش رشد و تولید گیاهان پی برده شدهاست. دی اکسید کربن یکی از ضروری ترین اجزاء فتوسنتز میباشد. فتوسنتز یک فرآیند شیمیایی است که انرژی نور خورشید را برای تبدیل دی اکسید کربن و آب به مواد قندی در گیاهان سبز مورد استفاده قرار میدهد؛ سپس این مواد قندی در خلال تنفس گیاه برای رشد آن مورد استفاده قرار میگیرند. اختلاف بین نرخ فتوسنتز و تنفس، مبنایی برای میزان انباشتگی ماده خشک در گیاهان میباشد. در تولید گلخانهای، هدف همه پرورش دهندگان، افزایش ماده خشک و بهینه سازی اقتصادی محصولات میباشد. دی اکسید کربن با توجه به بهبود رشد گیاهان، باروری محصولات راافزایش میدهد. بعضی از مواردی که باروری محصولات به وسیله غنی سازی دی اکسید کربن افزایش داده میشود عبارتند از: گلدهی قبل از موعد، بازده میوه دهی بالاتر، کاهش جوانههای ناقص در گلها، بهبود استحکام ساقه گیاه و اندازة گل. بنابراین پرورش دهندگان گل و گیاه باید دی اکسید کربن را به عنوان یک مادة مغذی در نظر بگیرند.
زهکشی گلخانه
یکی از موارد مهم در احداث یک گلخانه توجه به زهکشی گلخانهاست. در مناطقی با زمینهای دارای بافت سخت و با لایه تحت الارض غیر قابل نفوذ با قرار دادن لولههای سفالی منفذ دار زیربسترها و یا به طرق ابتکاری دیگر تمهیدات لازم را در جهت بهبود زهکشی میاندیشند
بادشکن
در مناطق باد خیز ردیفی از درختان و یا یک مانع طبیعی مثل تپه برای کاهش خسارت باد استفاده میشود. حداقل فاصله درختان از گلخانه در شرق و غرب بایستی حدود ۵/۲ برابر ارتفاع درختان باشد. این فاصله در قسمت جنوبی بیش از یک ارتفاع درختان است.
انواع پوششهای گلخانه ای
شیشه
تا قبل از سال ۱۹۵۰ فقط گلخانههای شیشهای وجود داشت امروزه این گلخانه هاپرهزینه ترین نوع گلخانه محسوب میگردد. چون مصرف سوخت در این گلخانهها بالاست، نیاز به اسکلتهای محکم دارند. بسته به پهنای گلخانه از اسکلتهای مختلفی می توان برای بنای آن استفاده نمود. در پهنای کمتر از ۶ متر اسکلت چوبی بدون نیاز به ستونهای میانی قابل استفادهاست. برای گلخانههایی با پهنای تا حدود ۱۲ متر اسکلت لولهای بدون نیاز به ستونهای عمودی وسط قابل کاربرد هستند ولی بایستی برای استحکام به قاب پنجرهها متصل شوند.
پوششهای پلاستیکی
پوششهای پلاستیکی میتواند از جنس پلی استر، پلی وینیل کلراید(P.V.C) پلی وینل فلوراید(P.V.F) باشد. از مزایای این پوششها عدم نیاز به اسکلتهای سنگین وکاهش هزینه گرم کردن تا حدود ۴۰% نسبت به گلخانههای شیشهای یک لایهاست. امروزه گلخانههای پلاستیکی درصد بالایی از گلخانههای دنیا را به خود اختصاص میدهند. ولی در اروپای شرقی محبوبیت چندانی ندارد. عیب پوششهای پلاستیکی دوام کم آنهاست چرا که اشعه ماورای بنفش خورشید باعث شکنندگی و تیرگی پلاستیک میشود. اغلب پوششهای پلاستیکی از نوع پلیاتیلن بوده که معمولاً به ماده مفاوم کننده در مقابل UV(اشعه ماورای بنفش) آمیخته شدهاند که در این صورت طول عمر آنها تا حدود ۳ سال قابل افزایش است. همچنین عیب دیگر این پوششها این است که در زمستان اگر هوای گلخانه سردتر بوده و با برخورد هوای مرطوب داخل گلخانه قطرات بخار آب بر روی آنها تشکژل میگردد که با پیوستن به هم بزرگ شده و با چکیدن قطرات بر سطح برگها باعث بالا رفتن رطوبت سطح برگ و ایجاد بیماریهای قارچی میگردند و از طرفی با ریزش قطرات بر کف گلخانهها باعث افزایش رطوبت بسترخاکها و کاهش میزان اکسیژن خاک میشوند. که تداوم این امر میتواند منجر به کاهش جذب عناصر غذایی و کاهش رشد عمومی گیاه شود. راه حل این مشکل استفاده از اسپری محلول مواد شوینده در آب است که بر روی سطح داخلی پوشش میپاشند که البته این مواد خیلی زود پاک میشوند. حسن این کار جلوگیری از بزرگ شدن قطرات است. امروزه در کشورهای پیشرفته پلی اتیلن و سایر پوششهای پلاستیک را به مواد نگهدارنده نور مادون قرمز (IR) آمیخته میکنند که تلفات دمای گلخانه را در شب ۱۵ تا ۲۵ درصد کاهش میدهند. PVF نیز یکنوع پوشش پلاستیکی جدید است که تا ده سال دوام داشته و واکنش آن نسبت به نور و قیمت آن تقریباً معادل شیشهاست. پوششهای دوبل پلاستیکی نیز کاهش هزینه سوخت تا یک سوم نقش موثری دارند. انجام پوششهای دولایه در اسکلتهای سولهای که ستون کمتری دارند راحت تر است. فاصله بین دولایه پایینی از ۱۰-۲۵/۱ سانتی متر کمتر یا بیشتر نباشد. گلخانههای نیمه استوانهای برای پوششهای دولایهای مناسب میباشند. میزان کشیدگی پلاستیک بسیار مهم است. هنگامی که در یک روز سرد نصب شود میبایست آن را محکم کشید و در روز گرم کمتر کشیده شود با در هوای سرد منقبض و پاره نگردد. امروزه اکثر گلخانههای جدید در آمریکا چه به صورت دایم و یا موقت با پوششهای پلاستیکی ساخته میشوند.
سکوها و بسترهای کشت
سکو بخشی از فضای گلخانهاست جایگاهی است برای قرار گرفتن گلدانها یا کشت گیاهان در بسترهای بالا تر از سطح زمین همانگونه که از نام آن پیدا است، سکوها همواره در سطحی بالاتر از کف گلخانهها قرار میگیرند. این عمل ضمن جلوگیری از گسترش عوامل آلوده کننده و بیماری زای گیاهی به تهویه بهتر و گرم شدن زودتر بستر کمک میکند. انتخاب شکل سکوها و مواد سازنده آنها به نوع گیاه، گلخانه و سلیقه سازنده بستگی دارد. به طور کلی ویژگیهای یک سکوی خوب عبارت است از: الف _ از زهکشی مطلوبی برخوردار باشند. ب_ پهنای آن طوری باشد که کارگران به آسانی به مرکز سکو دسترسی داشته باشند. چطوری نصب شده باشد که حداکثر نور را جذب کنند. کارکردن با سکوها برای قرار دادن گلدانها به کارگران این امکان را میدهد که بدون خم شدن کار خود را انجام دهند در صورتی که سکوها برای کشت گیاهان استفاده بهتر است ۳۰-۱۵ سانتیمتر عمق داشته و از زهکشی مناسبی برخوردار باشد. ارتفاع سکوها از سطح زمین میبایست به گونهای باشد که اقدامات داشت با تسلط کارگر بر محصول امکانپذیر باشد که این امر به نوع محصول بستگی دارد. سکوها را می توان از جنس آلومینیوم، ایرانیت، الوار چوبی و یا مواد بتنی ساخت. آلومینیوم عمری طولانی دارد ولی گران قیمت است و چوب ارزان بوده ولی عمر کوتاهی دارد و احتمال پوسیدگی آن نیز زیاد است و همچنین عوامل بیماری زا نیز در آن نفوذ میکنند. نحوه قرار گرفتن سکوها بایستی سکوها را طوری نصب نمود که از حداکثر فضای گلخانهای برای پرورش گیاهان استفاده شود. تعداد و عرض راهروها بستگی به نحوه استفاده از آنها و نوع محصول دارد. ارتفاع سکوهای کشت ۹۰-۸۰ سانتیمتر است. پهنای سکوهای مجاور دیوارهها حدود ۹۰سانتیمتر و پهنای سکوهای میانی که از دو طرف قابل دسترسی است حداکثر میبایست ۱۸۰ سانتی متر باشد. سکوهای کشت گیاهان گلدانی نبایست دیواره داشته باشد و کف سکوها تا حد ممکن بایستی منفذدار باشد. تختههای چوبی سوراخدار به همراه تورسیمی محکم برای ساختن کف سکوها مناسبند. در روش نوین به منظور استفاده موثر از حداکثر فضای گلخانه از سکوی متحرک استفاده میکنند. این سیستم فضای تولید را تا بیش از ۹۰% مساحت گلخانه افزایش میدهد. راهروها توسط سکوهای متحرک اشغال شده که با حرکت سکو راهرو از یک سمت باز میشود و از طرف دیگر بسته میشود.
سکوها و بسترهای زمینی گلهای بریده
گلهای بریده را در شرایط گلخانهای به هر دو شکل بسترهای سکوئی و زمینی کشت میکنند. گیاهانی مثل گل داوودی و میمون را می توان بر روی سکوها کشت نمود. ولی این سکوها بایستی نزدیک زمین قرار گیرند تا عملیات حذف جوانهها، محلول پاشی و برداشت امکان پذیر باشد، میخک را نیز به علت حساسیت به بیماری پژمردگی باکتریایی برروی سکوهای کوتاه پرورش میدهند. ضد عفونی کردن خاک سکوها راحت تر و موفقیت آمیز تر از بسترهای زمینی است. بسترهای زمینی باید به گونهای باشند که خاک اطراف ریشه را از قسمتهای دیگر مجزا کنند. بتون برای بسترهای زمینی مناسب است.
لوازم مورد نیاز در گلخانهها
از تجهیزات و ادوات مورد نیاز گلخانه میتوان به سیستم گرمایشی، سرمایشی، ژنراتور و....... اشاره کرد.
انواع سیستم گرمایشی
-سیستم مرکزی: سیستم شوفاژ (برای گلخانههای بالای ۴/. هکتار)در این سیستم از بخار آب یا آب داغ استفاده میشود.
-سیستم موضعی
سیستم گرمایش تابشی : یکی از به روز ترین سیستمهای گرمایش گلخانه درآمریکا می باشد